نقد «گنجینه اسناد بنیاد ایران‌شناسی»

*نقدی بر کتاب «گنجینه اسناد بنیاد ایرانشناسی»، مجری طرح: حمید افشار؛ بازخوانی اسناد: سیدمحمدصادق ابراهیمیان؛ تهران: انتشارات بنیاد ایرانشناسی، 1394*

اهمیت کتاب: بازخوانی 99 سند تاریخی که حاوی اطلاعات آشکار و نهان مربوط به تاریخ سیاسی، اقتصادی و اجتماعی و مواد خامی که میتوانند دستمایۀ پژوهشهای نسب­شناسی و رجال­شناسی، جغرافیایی تاریخی، مسائل فقهی و حقوقی، سندشناسی، قباله­نویسی و غیره شوند. همچنین آقای ابراهیمیان یکی از اساتید سندخوانی هستند که تسلط بالایی بر خواندن خطوطی چون سیاق، تعلیق و شکسته نستعلیق دارند که از این حیث این کتاب می‌تواند جنبۀ آموزشی داشته باشد.

برخی ایرادات کتاب از نظر نگارنده:

1. تقسیم‌بندی اسناد در کتاب مبنای علمی ندارد. تقسیم اسناد به سه دستۀ اسناد تاریخی، اسناد ملکی و اسناد متفرقه نشان از ناآشنایی نویسندۀ مقدمۀ کتاب (مجری طرح) با دانش سندشناسی و تقسیم‌بندی‌های ارائه شده از اسناد تاریخی است.
2. به طور کلی، مقدمه - که یکی از مهمترین ارکان کتاب است- ترکیبی از اطلاعات غیرمرتبط و نیز کپی‌برداری ناشیانه و پر غلط از برخی مطالب کتاب «مقدمه‌ای بر شناخت اسناد تاریخی» جهانگیر قائمقامی است. برای مثال: «اسناد تاریخی» که عنوان اعم برای همه اسناد کتاب است به برخی اسناد اطلاق شده و نیز تقسیم «اسناد ملکی» به دو گروه اوراق سندی و اوراق صریحه که معانی متفاوت از هم دارند.
3. شناسنامه‌ای که برای هر سند در نظر گرفته شده است ناقص و در مواردی دارای اطلاعات نادرست است. به طور کلی شناسنامه اسناد در کتب معتبری که توسط اساتید سندشناسی تالیف شده است، دارای آیتم‌های «تاریخ»، «نوع سند»، «زبان»، «نوع خط»، «اندازه»، «وابستگی مکانی و مضمون» هستند. درحالی که شناسنامۀ تدوین شده برای اسناد این کتاب (توسط مجری طرح) ناقص و اطلاعات درج شده در مواقعی نادرست است. برای مثال:

-        سند شماره دوم فرمان بوده و به اشتباه حکم معرفی شده است یا سند شماره 5 که عریضه معرفی شده در حالی که یک مکاتبه دیوانی با موضوع رسیدگی به یک عریضۀ ارسالی است.

-        در مواردی در قسمت «عنوان سند» به جای ذکر عنوان (فرمان، مبایعه نامه و ... ) «موضوع سند» ذکر شده است. در مواردی هم در قسمت «نوع سند» اطلاعات غیرضروری ذکر شده است؛ سندشماره 21 (سند مهرکشی شده است یا تعداد برگ و تزئینات).

-        «نوع خط» در مواردی ذکر نشده و در برخی موارد نادرست ذکر شده است: سند شمارۀ 21 نستعلیق تحریری ذکر شده درحالی که شکسته نستعلیق تحریری است یا در دومورد خط شکسته نستعلیق به اشتباه تعلیق ذکر شده است.

3- نقاط ضعف در شیوۀ بازخوانی اسناد

-        عدم شماره‌گذاری سطور که عملاَ امتیاز قرار گرفتن بازخوانی با تصویر سند را کم رنگ کرده است.

-        بازخوانی دارای کمترین میزان استفاده از علائم ویرایشی و نگارشی (ویرگول، نقطه ویرگول و ...) است.

-        بازخوانی فاقد هرگونه توضیح در پاورقی یا پی‌نوشت است. در حالی که نکات مهمی در اسناد وجود دارد که نیاز به توضیح دارد.

-        بی سلیقه‌گی در تدوین یکسان عناوین و استفاده از برخی مفاهیم: در بخش بازخوانی، سجلات با عناوینی چون «سجلات»، «سجلات سند»، «هامش»، «در هامش»، «حاشیه» و «در حاشیه» بازخوانی شده اند. یا در قسمت نوع خط بکارگیری «شکسته نستعلیق» و «نستعلیق شکسته» به صورت مکرر.

4- کتاب فاقد بخش نمایه است. نمایه یکی از مهمترین بخشهای کتاب است و تدوین نمایه‌های با موضوع «اشخاص»، «اماکن»، «اصطلاحات سندشناسی» و «مهُر» ضروری به نظر میرسد.

 امین محمدی، پژوهشگر اسناد

لینک دانلود مقالۀ دکتر علی ططری:

http://hrgbr.faslnameh.org/browse.php?cur=1&slct_pg_id=46&sid=1&slc_lang=fa