بررسی برات و اسناد شبه برات

چکیده   

   برات­های دیوانی یکی از مهمترین اسناد مالی به ­جای مانده از دورۀ قاجاریه هستند و می ­توانند به عنوان یکی از منابع مهم در نگارش تاریخ اقتصادی این دوره مورد استفاده قرار گیرند. در دوره­ های مختلف تاریخی اغلب پرداخت­ های نقدی و جنسی دولت به ­وسیلۀ این سند مالی صورت می­گرفت، بر همین اساس، شمار زیادی از آنها را می­توان در آرشیوهای دولتی و خصوصی مشاهده کرد. برات­های دیوانی ساختار ظاهری به نسبت ثابتی دارند و با توجه به این ساختار به راحتی می­توان آنها را شناسایی کرد. در بین اسناد تاریخی، قبض رسید (الواصل) و قبض طلب (مطالبه) شباهت ظاهری زیادی با برات­های دیوانی دارند در حالی که از نظر محتوایی و ماهیتی تفاوت بسیاری میان آنها وجود دارد. این شباهت ظاهری باعث شده است در اغلب موارد، هر سه نوع سند مذکور با عنوان «برات» فهرست شوند. در این مقاله، سعی داریم ضمن بررسی ساختار برات و اسناد شبه برات (قبض رسید و طلب)، تفاوت­ها و تشابهات آنها را تشریح کرده و به بازخوانی نمونه­ هایی از این اسناد بپردازیم.

واژه­های کلیدی: برات دیوانی، قبض رسید، قبض طلب، ساختار ظاهری، دورۀ قاجاریه.

امین محمدی^{، دانشجوی دوره­ی دکتری تاریخ ایران بعد از اسلام پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی و کارشناس اسناد تاریخی سازمان اسناد و کتابخانۀ ملی ایران. [email protected]}

مرضیه ثمره حسینی^{، دانش­آموخته کارشناسی ارشد اسناد و مدارک آرشیوی دانشگاه تهران. [email protected].}

مقدمه

     برات،«نوشته­ای [است] که از طرف دیوان وزارت و بارگاه به خزانه­دار یا ولایات فرستاده می­شد تا در مقابل آن وجه یا جنسی به آورنده بدهند».این تعریف را که به منظور معرفی برات در معنای اعم ارائه شده است نمی­توان جامع و کامل دانست؛ چراکه برات­های دیگری مانند برات­های که از سوی تجار صادر می­شد را شامل نمی­شود. در عین حال، تعریفی مناسب در معرفی اخص برات دیوانی است. جهانگیر قائم­مقامی در کتاب «مقدمه­ای بر شناخت اسناد تاریخی» برات را اینگونه تعریف می­کند: «برات از دستۀ اسناد مالی و ملاک دادوستدهای پولی بوده است و به حواله­ای گفته می­شد که برای وصول مبلغی از درآمد مقرر دولت و حکومت به عهدۀ منبعی مشخص و یا شخص معین صادر می­گردید». تعریف قائم­مقامی نیز از دو نقص اساسی دارد؛ اول، نادیده گرفتن دیگر برات­ها و دوم بی­ توجهی به شیوه انتقال جنسی. به طور کلی، برات را می­توان یکی از گونه­ های مختلف حواله دانست. حواله «نقل دین است از ذمه­ای به ذمۀ دیگری که به واسطۀ این نقل، ذمۀ اولی بری می­شود». برات از نظر فقها گونه­ ای کتبی از حواله بود و به همین سبب، عمده مباحث نظری آن، به طور عام در ضمن کتاب «الحواله» مطرح بوده است.

برای مشاهده کامل مقاله رجوع شود به:

فصلنامۀ متن‌پژوهی پیام بهارستان، دورۀ دوم، سال هشتم، شمارۀ 26، پاییز و زمستان 1394. لینک دانلود مقاله: